biologia definicje 4

crossing-over

zjawisko wymiany materiału genetycznego (DNA) między chromosomami homologicznymi.

cukrzyca I

najczęstrza choroba polegajaca na dysfunkcji układu chormonalnego.

cukrzyca II

W cukrzycy typu I nie zachodzi synteza insuliny, wskutek spadku liczby komórek beta w trzustce. W częściej występujacej cukrzycy typu II receptory insulinowe komórek docelowych nie wiaża się z insulina (insulinoodporność).

cyjanobakterie

prokarionty zawierajace chlorofil i zdolne do fotosyntezy z uwalnianiem tlenu. Dawniej zwane sinicami.

cykl biogeochemiczny

obieg pierwiastków chemicznych w biosferze, np. cykle węgla, azotu, fosforu.

cykl komórkowy

sekwencja stadiów, przez które przechodzi komórka od chwili powstania do podziału na dwie komórki potomne; obejmuje mitozę, cytokinezę i stadia interfazy.

cykl kwasu cytrynowego I

ciag reakcji chemicznych w oddychaniu tlenowym.

cykl kwasu cytrynowego II

W c.k.c. Acetylokoenzym A ulega całkowitemu rozkładowi do dwutlenku węgla i wody z równoczesnym uwolnieniem energii metabolicznej wykorzystanej do syntezy ATP; zwany również cyklem Krebsa lub cyklem kwasów trójkarboksylowych.

cykl pracy serca

jedno pełne uderzenie serca, trwajace ok. 0,8 s. Na c.p.s. składaja się faza skurczu (systole) i faza rozkurczu (diastole).

cykliczny AMP

forma adenozynomonofosforanu, w której reszta fosforanowa wchodzi w skład pierścienia; działa jako czasteczka regulatorowa i wtórny przekaźnik w organizmach od bakterii do człowieka.

cykliczny transport elektronów

cykliczny przepływ elektronów przez fotosystem I w fotosyntezie; ATP powstaje droga chemiosmozy; nie zachodzi rozkład wody, więc nie wydziela się tlen czasteczkowy i nie powstaje NADPH.

cykliny

białka regulatorowe, których stężenie zmienia się regularnie w cyklu komórkowym, reguluja dzialanie kinaz zależnych od cyklin.

cysterny

spłaszczone błoniaste woreczki wchodzace w skład układu Golgiego.

cytochromy

białka zawierajace żelazo; występuja w łańcuchu transportu elektronów.

cytokineza

podział cytoplazmy komórki między dwie komórki potomne, stadium podziału komórki.

cytokininy

hormony roślinne uczestniczace we wzroście i rozwoju roślin; m.in. stymuluja podziały komórek i opóźniaja ich starzenie się.

cytokiny

białka sygnałowe regulujace współdziałanie komórek układu immunologicznego. Do ważnych cytokin należa interferony, interleukiny, czynniki martwicy nowotworu i chemokiny.

cytoplazma

pozajàdrowa część komórki wraz z błona komórkowa.

cytosol, cytozol

płynna część cytoplazmy, w której sa zawieszone organelle.

cytoszkielet

dynamiczna sieć włóknistych białek w komórce obejmujaca mikrofilamenty, filamenty pośrednie i mikrotubule.

cytozyna

zawierajaca azot zasada pirymidynowa występujaca w kwasach nukleinowych.

cytrynian

postać zjonizowana kwasu cytrynowego (i jego soli).

cytrynowy kwas

sześciowęglowy kwas organiczny

czapeczka korzeniowa

warstwa komórek okrywajaca wierzchołek korzenia i ochraniajaca delikatna tkankę merystemu wierzchołkowego.

czapeczka mRNA, kap mRNA

nukleotyd 7- metyloguanylowy, który przyczepia się do końca 5' eukariotycznego mRNA, co umożliwia zwiazanie się eukariotycznego rybosomu z mRNA.

czas podwojenia

czas potrzebny populacji do podwojenia liczebności przy założeniu, że tempo wzrostu się nie zmienia.

czaszka

szkielet kostny głowy kręgowców, ochraniajacy mózg.

czàsteczka

układ atomów jednego pierwiastka lub różnych pierwiastków połaczonych siłami wiazania chemicznego (np. kowalencyjnego)

czerwony pływ

czerwone lub bronzowe zabarwienie wody morskiej wskutek masowego rozwoju (zakwitu) bruzdnic.

częstość allelu

stosunek ilościowy danego allelu do wszystkich alleli tego samego genu występujacych w populacji.

częstość fenotypu

procentowy udział w populacji osobników o określonym fenotypie.

częstość genotypu, frekwencja genotypu

procentowy udział osobników o określonym genotypie w populacji.

człon naczynia

rodzaj komórki przewodzacej wodę w drewnie roślin naczyniowych.

człony rurek sitowych

komórki łyka roślin okrytozalażkowych przewodzace zwiazki organiczne (np. cukry).

czopkowa komórka, k. czopkonośna, czopek

komórka fotoreceptorowa siatkówki oka wrażliwa na światło barwne i białe o dużym natężeniu.

czuciowy neuron, n. sensoryczny

nauron przekazujacy impuls nerwowy od receptora do ośrodkowego układu nerwowego.

czuciowy receptor

komórka (lub część komórki) wyspecjalizowana do odbioru specyficznych bodźców ze środowiska.

czułki

narzady zmysłów charakterystyczne dla niektórych grup stawonogów.

czułkowce

grupa trzech spokrewnionych typów pierwogębych (Protostomia) wyposażonych w wieniec orzęsionych czułków wokół otworu gębowego.

czwartorzędowa struktura białka

przestrzenne ułożenie dwóch lub większej liczby łańcuchów polipeptydowych tworzacych czasteczkę białka.

czworonogi

kręgowce majace dwie pary kończyn: płazy, gady, ptaki i ssaki.

czynna odporność

odporność wywołana działaniem antygenów; może być naturalna, w wyniku przejścia choroby, lub sztuczna, w wyniku szczepienia.

czynne widmo

wykres przedstawiajacy względna skuteczność działania światła o różnej długości fali w zasilaniu reakcji zależnych od światła, np. w fotosyntezie.

czynniki martwicy nowotworu

cytokiny niszczace komórki nowotworowe i pobudzajace komórki układu obronnego do zainicjowania reakcji zapalnej.

czynniki wzrostu

grupa ponad 50 pozakomórkowych peptydów stymulujacych niektóre komórki do wzrostu i podziału.

czynnościowy potencjał

sygnał elektryczny powstały w wyniku depolaryzacji błony komórkowej neuronów lub komórek mięśniowych.

deaminacja

usunięcie grupy aminowej (-NH2) z aminokwasu lub innego zwiazku organicznego.

dedukcja, rozumowanie dedukcyjne

dochodzenie od ogólnych zasad do szczegółowych wniosków i ustalanie wzajemnych zależności między faktami.

dekarboksylacja

reakcja usunięcia czasteczki dwutlenku węgla z grupy karboksylowej kwasu organicznego.

delecja

(1) zaburzenie w strukturze chromosomu polegajace na utracie jego części, np w zespole cri du chat. (2) Utrata jednej lub więcej par zasad w DNA, co może prowadzić do mutacji zmiany ramki odczytu.

demografia

nauka zajmujaca się statystyczna analiza populacji ludzkich; bada m.in. ich wielkość, zagęszczenie i rozmieszczenie.

demograficzne przeludnienie

zamieszkiwanie nadmiernej liczby ludności na danym obszarze, powodujace degradację środowiska naturalnego.

denaturacja

zmiana właściwości fizycznych i struktury przestrzennej białka, kwasu nukleinowego lub innej makroczasteczki pod wpływem wysokiej temperatury, mocnego kwasu, lub mocnej zasady.

dendrochronologia

metoda określana wieku drzew oparta na analizie słojów przyrostów rocznych.

dendryt

wypustka neuronu otrzymujaca i przewodzaca impulsy nerwowe w kierunku ciała komórkowego.

denitryfikacja

rozkładanie azotanów (NO2-) do azotu gazowego (N2) przez niektóre bakterie glebowe (bakterie denitryfikacyjne); część cyklu azotowego.

deoksyrybonukleinowy kwas

dwułańcuchowy kwas nukleinowy; zawiera zakodowana informację genetyczna w postaci specyficznej sekwencji nukleotydów.

deoksyryboza

cukier pięciowęglowy (pentoza) pozbawiony grupy hydroksylowej (-OH) przy drugim atomie węgla (2'); składnik DNA.

depolaryzacja

zmiejszenie różnicy potencjału elektrycznego między zewnętrzna i wewnetrzna powierzchnia błony komórkowej; występuje np. poczas powstania potencjału czynnościowego w komórce nerwowej lub mięśniowej.

depresja inbredowa

zjawisko polegajace na gorszym dostosowaniu (np. obniżeniu płodności, zwiększeniu śmiertelności) potomstwa z kojarzenia krewniaczego (wsobnego).

desmosomy

płytki w kształcie krażków zlokalizowane naprzeciwko siebie na powierzchni dwóch sasiednich komórek i łaczace je za pomoca białkowych filamentów przechodzacych przez przestrzeń międzykomórkowa.

determinacja

proces rozwojowy, w którym jedna lub więcej komórek stopniowo specjalizuje się do wykonywania określonej funkcji. D. jest seria procesów molekularnych prowadzacych zwykle do zróżnicowania; nazywana również determinacja komórkowa.

detrytus

organiczne resztki będace pozostałościa obumarłych organizmów.

detrytusofag, detrytusożerca

organizm, np. dżownica lub krab, odżywiajacy się materia organiczna pochodzaca ze szczatków martwych organizmów.

Deuteromycota, grzyby anamorficzne

polifiletyczna grupa grzybów rozmnażajacych się niemal wyłacznie bezpłciowo i majacych wiele ceh wspólnych z grzybami workowymi. D. zwane sa również grzybami niedoskonałymi

diacyloglikol

lipid zbudowany z glicerolu i dwóch czasteczek kwasów tłuszczowych, zwany również dwuglicerydem.

dializa

dyfuzja niektórych roztworów przez wybiórczo przepuszczalna błonę.

dikariotyczny

określenie komórki zawierajacej dwa genetycznie różne jadra (tj. n+n); charakterystyczne dla niektórych strzępek grzybów.

dimer

połaczenie dwóch monomerów (np. dwucukier, dipeptyd).

diploidalny

określenie komórki, której jadro zawiera dwa zespoły (2n) chromosomów, lub organizmu zbudowanego z takich komórek.

Diplomonada

grupa głównie pasożytniczych wiciowców zwierzęcych o jednym lub dwóch jadrach, bez funkcjonujacych mitochondriów i majacych 1-4 wici.

disomia

stan komórki diploidalnej lub organizmu o podwójnym zespole chromosomów (2n) złożonym z par homologicznych.

długość fali

odległość od jednego szczytu fali elektromagnetycznej do drugiego; energia promieniowania jest odwrotnie proporcjonalna do jego długości fali.

DNA zrekombinowany

czasteczka DNA utworzona z genów pochodzacych z różnych organizmów.

dnia długiego roślina

roślina zakwitajaca w okresie krótkich nocy.

dnia krótkiego roślina

roślina wymagajaca do kwitnienia krótkiego dnia świetlnego i dłuższej nocy.

dnia pośredniego roślina

roślina zakwitajaca, gdy noce i dni maja średnia długość, nie wówczas, gdy dni sa za długie lub za krótkie.

dno kwiatowe

szczytowa część szypułki kwiatowej, na której sa osadzone części kwiatu (płatki korony, działki kielicha, pręciki i owocolistki).

dobór kierunkowy

dobór faworyzujacych jeden rodzaj skrajnych fenotypów, np. osobników mniejszych lub większych od średniej dla populacji, powodujacy przesunięcie średniej populacyjnej.

dobór krewniaczy, d. pośredni

dobór naturalny zwiększajacy dostosowanie włacznie dzięki sukcesowi rozrodczemu bliskich krewnych.

dobór naturalny, selekcja naturalna

mechanizm ewolucyjny przedstawiony przez Karola Darwina; jego działanie sprawia, że przyżywaja i pozostawiaja potomstwo osobniki najlepiek przystosowane do środowiska, w którym żyja.

dobór płciowy

dobór naturalny polegajacy na zróżnicowaniu osobników jednego gatunku pod względem zdolności do konkurowania o partnera; d.p. faworyzuje osobniki wyróżniajace się najkorzystniejszymi cechami.

dobór rozrywajacy, d. rozdzielajacy

rodzaj doboru kierunkowego, w którym zmiany środowiska faworyzuja dwa lub więcej fenotypów skrajnych, eliminujac formy pośrednie; w resultacie krzyws zmienność staje sie dwu- lub wieloszczytowa.

dobór stabilizujacy

dobór naturalny skierowany przeciwko skrajnym fenotypom (np. osobniki bardzo wysokie i bardzo niskie) i faworyzujacy fenotypy pośrednie; d.s. działa w populacji dobrze przystosowanej do stabilnego, niezmiennego środowiska.