Moja lekcja

1. **Kultura**

całokształt materialnego i duchowego dorobku ludności, wzbogacany i przekazywany z pokolenia na pokolenie.

2. **Globalizacja**

ujednolicanie kultur.

3. **Cywilizacja**

całokształt społeczno-kulturowego rozwoju danego społeczeństwa lub grupy społeczeństw.

4. **Sztuka**

jest: (wg Władysława Tatarkiewicza) - odtwarzaniem rzeczy - bądź konstruowaniem formy - bądź wyrażaniem przeżyć jeżeli wytwór tego odtwarzania, konstruowania i wyrażania jest zdolny: - zachwycać - bądź wzruszać - bądź wstrząsać WARUNEK

5. **Dzieło sztuki**

jest: - odtwarzaniem rzeczy - bądź konstrukcją formy - bądź wyrażaniem przeżyć jednakże tylko takim odtworzeniem, taką konstrukcją i takim wyrazem, które zdolne, są: - zachwycać - bądź wzruszać - bądź wstrząsać

6. **Historia sztuki**

nauka zajmująca się rozpoznaniem, opisem i klasyfikacją zjawisk w sztuce.

7. **Piękno**

coś, co się podoba człowiekowi.

8. **Estetyka**

nauka o pięknie.

9. **Styl**

zespół cech (formalnych) wspólnych dziełom opartym na tych samych zasadach kształtowania (występuje w większości dziedzin np. architektura, rzeźba i malarstwo) w określonym czasie historycznym (np. gotyk).

10. **Kierunek**

zespół cech wyróżniający dzieła w określonym czasie historycznym, ma węższy zakres niż styl, nie obejmuje wszystkich dziedzin (np. impresjonizm).

11. **Nurt**

wyróżnienie dzieł pod kątem konkretnej cechy lub zespołu cech na przestrzeni dziejów tzn. nie ograniczony czasowo (np. nurt ekspresyjny od prehistorii do współczesności).

12. **Kanon**

wzór, reguła tworzenia sztuki np. w danym okresie w odniesieniu do wszelkich form artystycznych na określonym obszarze.

13. **Kicz**

bezwartościowy wytwór sztuki (zamierzony kicz

14. **Sztuki plastyczne**

sztuki odbierane za pomocą zmysłu wzroku.

15. **Architektura sakralna**

budowle służące do celów kultowych, religijnych (architektura kościelna, cerkiewna, klasztorna).

16. **Architektura sepulkralna**

architektura grobowa.

17. **Nagrobek**

trwałe oznaczenie miejsca pochówku ciała lub prochów.

18. **Budowle użyteczności publicznej**

służące do użytku publicznego.

19. **Architektura rezydencjonalna**

siedziba o charakterze reprezentacyjnym.

20. **Pałac**

reprezentacyjna budowla mieszkalna pozbawiona cech obronnych, rezydencja władcy.

21. **Skrzydło pałacowe**

boczna, w stosunku do głównego budynku jego część.

22. **Zamek**

zespół elementów warownych i mieszkalnych, mających razem cechy obronne.

23. **Architektura prywatna / mieszkalna**

architektura służąca do mieszkania.

24. **Kolumna**

pionowa podpora architektoniczna o kolistym przekroju.

25. **Trzon**

główna pionowa część kolumny.

26. **Kapitel**

inaczej głowica, najwyższa, wieńcząca część kolumny.

27. **Półkolumna**

kolumna wystająca z powierzchni muru połową swej grubości.

28. **Filar**

pionowa podpora architektoniczna o kwadratowym przekroju.

29. **Półfilar**

filar wystający z powierzchni muru połową swej grubości.

30. **Pilaster**

płaski filar, nieznacznie wystający ze ściany, posiada strukturę filara (baza, głowica).

31. **Lizena**

płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym.

32. **Cokół**

element budowlany służący jako podstawa, na którym umieszczane są rzeźby lub inne dzieła sztuki.

33. **Rzeźba pełna**

rzeźba opracowana ze wszystkich stron.

34. **Rzeźba niepełna**

rzeźba opracowana z kilku stron (nie ze wszystkich).

35. **Płaskorzeźba**

rzeźba opracowana od przodu o różnym stopniu głębokości.

36. **Relief**

rodzaj płaskorzeźby opracowany na jednym poziomie tylko od przodu (w zależności od sposobu opracowania wyróżnia się: relief płaski, wypukły, wklęsły).

37. **Snycerstwo**

sztuka rzeźbienia w drewnie, często o charakterze rzemiosła artystycznego.

38. **Gliptyka**

sztuka rzeźbienia w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych.

39. **Marmur**

skała metamorficzna często stosowana do wykonywania rzeźb.

40. **Forma rzeźbiarska**

forma służąca do kształtowania lub powielania przedmiotu, (rozróżnia się formy jednorazowe i trwałe, jedno i kilkuczęściowe, odlewnicze, „na wosk tracony”).

41. **Odlew**

przedmiot wykonany za pomocą formy odlewniczej przez odtworzenie w twardym materiale, najczęściej metalu (jego płynnej konsystencji przed wystudzeniem), wcześniejszego modelu wykonanego za pomocą nietrwałej masy np. gliny, wosku.

42. **Brąz**

stop miedzi z innymi metalami (nie licząc cynku, który z miedzią tworzy mosiądz).

43. **Miedź**

półszlachetny metal, kowalny, ciągliwy, ceniony za swoje właściwości w obróbce.

44. **Stiuk**

materiał zdobniczy w postaci tynku szlachetnego, będący mieszaniną gipsu, wapienia i drobnego piasku lub pyłu marmurowego.

45. **Cegła**

materiał budowlany w kształcie prostopadłościanu, uformowany z gliny, wapna, piasku i cementu.

46. **Cement**

spoiwo hydrauliczne (twardniejące w kontakcie z wodą), otrzymywane z surowców mineralnych.

47. **Żelbet / Żelazobeton**

połączenie betonu (sztucznego kamienia będącego mieszaniną żwiru, piasku i cementu) z wkładami stalowymi, np. prętami.

48. **Żelazo**

metal znany od czasów starożytnych.

49. **Polichromia**

warstwa malarska rzeźby i budynku, obecnie tą nazwą określa się też malarstwo monumentalne na ścianie.

50. **Malarstwo monumentalne**

malarstwo związane z architekturą, ze ścianą.

51. **Witraż**

rodzaj malarstwa monumentalnego wykonanego z kawałków kolorowego szkła, osadzonych w ołowiane ramki.

52. **Mozaika**

rodzaj malarstwa monumentalnego wykonanego z kolorowych kamieni, ceramiki i fragmentów szkła na ścianie. Pełni funkcje dekoracyjną i użytkową.

53. **Fresk / alfresco / buonfresco**

rodzaj malarstwa monumentalnego wykonywanego na ścianie, polegający na malowaniu na mokrym tynku.

54. **Malarstwo sztalugowe**

rodzaj malarstwa tzw. ruchomego czyli możliwego do przeniesienia, malarstwo wykonywane na różnych podobraziach ustawionych na sztaludze.

55. **Podobrazie / podłoże malarskie**

rodzaj podłoża w malarstwie sztalugowym, po którym malarz maluje. Występują podobrazia: drewniane, płócienne, metalowe i papierowe.

56. **Malarstwo olejne**

malarstwo wykonywane z wykorzystaniem farb olejnych.

57. **Podmalówka**

wstępna, często uproszczona wersja obrazu olejnego, lub temperowego.

58. **Laserunek**

przeźroczysta lub półprzeźroczysta warstwa farby, zmieniająca ton lub barwę niższych warstw obrazu.

59. **Malarstwo akwarelowe**

technika malarstwa wodnego i jednocześnie nazwa obrazów wykonywanych tą techniką.

60. **Gwasz**

farba wodna z domieszką kredy lub bieli, oraz gumy arabskiej będącej spoiwem.

61. **Malarstwo pastelowe**

technika malarska i rysunkowa oraz nazwa kolorowych sztyftów, będących nośnikiem barwnika.

62. **Malarstwo akrylowe**

technika malarska, łącząca pigment ze spoiwem z żywic syntetycznych i wodą, umożliwiająca malowanie zbliżone do techniki olejnej lub akwarelowe.

63. **Malarstwo temperowe**

określenie farby, ale także i techniki malarskiej, której spoiwem są emulsje np. żółtka jaj z białym winem (tempera jajeczna).

64. **Malarstwo tablicowe**

malarstwo wykonywane na desce (tzw. tablicy).

65. **Krakelury**

charakterystyczna siatka spękań tworząca się na powierzchni obrazu olejnego.

66. **Iluminatorstwo**

rodzaj malarstwa wykonywanego na kartach ksiąg (malarstwo iluminacyjne).

67. **Miniatura**

dzieło iluminatorstwa, nazwa pochodzi czerwonego barwnika mini, współcześnie tą nazwą określa się też dzieło małych rozmiarów.

68. **Rysunek**

rodzaj sztuk plastycznych wykonywany za pomocą linii na płaszczyźnie.

69. **Szkic**

wstępna realizacja koncepcji artystycznej.

70. **Plener**

twórczość na świeżym powietrzu, w bezpośrednim kontakcie z naturą.

71. **Proporcja**

rozumiana jest jako współgranie poszczególnych części w całości.

72. **Linearyzm**

tendencja w malarstwie lub grafice, polegająca na akcentowaniu kształtów za pomocą konturu i linii.

73. **Grafika**

jeden z działów sztuk plastycznych obejmujący techniki pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy.

74. **Druk wypukły**

rodzaj druku polegający na żłobieniu w matrycy linii i płaszczyzn, które mają pozostać niewydrukowane.

75. **Druk wklęsły**

rodzaj druku polegający na żłobieniu w matrycy linii i płaszczyzn, które mają odbić się na papierze.

76. **Druk płaski**

rodzaj druku polegający na spreparowaniu matrycy tak, aby część mająca pozostać niewydrukowana była odporna na przyjmowanie farby drukarskiej.

77. **Drzeworyt**

technika graficzna należąca do druku wypukłego. W technice tej używana jest deska, na którą nanosi się rysunek i wycina się tło, które na odbitce pozostanie białe.

78. **Linoryt**

technika graficzna należąca do druku wypukłego. Linoryt, jest podobny do drzeworytu, z tym, że zamiast drewna tutaj do wykonania matrycy używa się linoleum.

79. **Gipsoryt**

technika graficzna druku wypukłego, w której matryca wykonana jest z gipsu. Proces technologiczny jest podobny jak w drzeworycie i linorycie.

80. **Miedzioryt / sucha igła**

technika graficzna wklęsła. Rysunek wykonywany jest rylcem na miedzianej płytce następnie pokrywanej farbą. Przed odbiciem w prasie należy usunąć nadmiar farby szmatką.

81. **Akwaforta / kwasoryt**

technika graficzna wklęsła. Miedzianą lub cynową płytkę pokrywa się nierozpuszczalnym w kwasie werniksem akwafortowym, a następnie zdrapuje się go z miejsc, gdzie ma być rysunek.

82. **Akwatinta**

technika druku wklęsłego, zbliżona do akwaforty. Zamiast werniksu w tej technice używa się kalafonii (miękkiej żywicy naturalnej).

83. **Litografia**

technika druku płaskiego, gdzie rysunek przeznaczony do powielenia wykonuje się na kamieniu litograficznym.

84. **Monotypia**

technika rysunkowa uważana za graficzną, wyróżniająca się tym, że pozwala na uzyskanie tylko jednej odbitki. „Matrycę” wykonuje się na płycie metalowej lub szklanej od razu farbą, która ma się odbić na papierze.

85. **Kolografia**

grafika strukturalna, w której na matrycy przykleja się różne fakturalne materiały (nazwa ma podkreślać podobieństwo do kolażu).

86. **Sitodruk / serigrafia**

technika druku, w której formą drukową jest szablon nałożony na drobną, tkaną siatkę. Wykonanie odbitki polega na przetłoczeniu farby przez matrycę.

87. **Passe-partout**

pojęcie, które narodziło się we Francji, określające ramkę kartonową z wycięciem, o powierzchni trochę mniejszej od powierzchni pracy.

88. **Sygnatura**

podpis artysty.

89. **Fotografia artystyczna**

fotografia o walorach artystycznych, rozumiana jako samodzielne dzieło sztuki

90. **Rzemiosło artystyczne**

przedmioty codziennego użytku o wartości artystycznej.

91. **Wzornictwo przemysłowe**

wzornictwo to działalność twórcza mająca na celu uzyskanie określonych cech przedmiotów, nadająca formę ideom tak, by stały się praktycznymi i atrakcyjnymi. Wzornictwo obejmuje projektowanie wzorów wyrobów przeznaczonych do masowej produkcji.

92. **Architektura wnętrz**

dziedzina twórczości artystycznej obejmująca kształtowanie wnętrz architektonicznych zarówno funkcjonalnych, jak i estetycznych, projektowanie wystroju i wyposażenia ruchomego z uwzględnieniem funkcji pomieszczenia.

93. **Ceramika**

wyroby otrzymywane w wyniku wypalenia uformowanej gliny.

94. **Terakota**

glina wypalona, nieszkliwiona.

95. **Szkliwo / glazura**

polewa, którą nakłada się na wyroby ceramiczne, po wypaleniu zastygająca w postaci cienkiej powłoki. W zależności od składu szkliwo może przybierać różne barwy. Nadaje wodoodporność wyrobom z gliny.

96. **Porcelana**

rodzaj ceramiki wykonanej z białej masy o wysokiej jakości, wynalezionej w Chinach w VII w.

97. **Tkanina artystyczna / dekoracyjna**

wyrob włókienniczy z włókien naturalnych, sztucznych lub syntetycznych powstający w procesie tkania przez wprowadzenie między nici osnowy nici wątku wg określonego spłotu, tkanina art. posiada wartości artystyczne i dekoracyjne.

98. **Gobelin / tapiseria**

tkanina dekoracyjna jednostronna o różnorodnej dekoracji.

99. **Kilim**

tkanina dwustronna o charakterze użytkowym, wykonana na krośnie.

100. **Tkanina nicielnicowa**

tkanina użytkowa wykonana na krośnie z nici.

101. **Krosno**

drewniana rama do tkania lub rozpięcia podobrazia malarskiego.

102. **Ornament**

motyw lub zespół motywów zdobniczych.

103. **Pigment**

kryjąca substancja barwiąca, drobno zmielona i nierozpuszczalna w spoiwie, nieprzeźroczysta. Zazwyczaj są to rozdrobnione minerały.

104. **Ikonografia**

nauka zajmująca się rozpoznaniem i klasyfikacją tematów w sztuce.

105. **Ikonologia**

zbiór tematów i ich sklasyfikowanie.

106. **Akt**

przedstawienie postaci nago.

107. **Portret**

artystyczny wizerunek konkretnej osoby lub grupy osób.

108. **Portret psychologiczny**

portret kładący nacisk na oddanie charakteru postaci.

109. **Portret reprezentacyjny**

portret godny: w oficjalnym stroju, pozie i otoczeniu.

110. **Autoportret**

portret własny artysty.

111. **Popiersie**

przedstawienie modelu w ujęciu do ramion.

112. **En face / frontalnie**

- sposób ukazania postaci na wprost widza.

113. **Profil**

sposób ukazania wizerunku postaci widzianej z boku.

114. **Karykatura**

przedstawienie osoby, które cechuje się przesadą w oddaniu charakterystycznych elementów, właściwości i cech.

115. **Pejzaż**

przedstawienie krajobrazu, widok natury lub miejskiego otoczenia.

116. **Sztafaż**

postacie ludzkie, zwierzęta lub inne elementy ożywiające kompozycję, jednak nieodciągające uwagi odbiorcy.

117. **Weduta**

krajobraz miejski przedstawiający ogólny widok miasta lub jego fragment.

118. **Marina / pejzaż marynistyczny**

krajobraz morski, np. widok portu, wybrzeża itd.

119. **Nokturn**

obraz przedstawiający scenę nocną.

120. **Martwa natura**

przedstawienie nieożywionych przedmiotów.

121. **Scena animalistyczna**

- przedstawienie zwierząt lub scen ze zwierzętami (animalistyka).

122. **Scena batalistyczna**

przedstawienie bitwy.

123. **Scena rodzajowa**

przedstawienie sceny z życia codziennego.

124. **Scena religijna**

przedstawienie postaci boskich, scen z Biblii, postaci świętych i błogosławionych, scen z ich życia, przedstawienie dostojników kościelnych i wydarzeń z życia kościoła.

125. **Plan**

rzut budynku z góry.

126. **Układ przestrzenny**

podział wnętrza budowli, układ pomieszczeń i ich wzajemne relacje, komunikacja, oświetlenie i przykrycie.

127. **Bryła**

wygląd budynku z zewnątrz (kształt, usytuowanie, kondygnacje, przykrycie, dekoracja), także określenie rzeźby pełnej.

128. **Faktura**

sposób ukształtowania powierzchni dzieła (malarskiego, graficznego, rzeźbiarskiego, rzemiosła artystycznego, muru) zależny od charakteru tworzywa, techniki, narzędzi oraz stylu. Faktura może być: szorstka, gładka, impastowa itd.

129. **Kompozycja**

(composito -złożenie) - sposób powiązania elementów formalnych dzieła tak, by tworzyły całość.

130. **Dekoracja**

ozdoba, elementy tworzące ozdobę.

131. **Schemat kompozycyjny**

stały układ poszczególnych elementów.

132. **Perspektywa**

umiejętność przedstawiania trójwymiarowej rzeczywistości na dwuwymiarowej płaszczyźnie.

133. **Perspektywa linearna /zbieżna / geometryczna**

- rodzaj perspektywy, w którym im przedmioty dalej od widza, tym wydają się być mniejsze. Są różne rodzaje tej perspektywy w zależności od ujęcia np. perspektywa z lotu ptaka (z góry), perspektywa żabia (z dołu), perspektywa boczna i ukośna.

134. **Perspektywa powietrzna**

rodzaj perspektywy, w której im przedmioty dalej od widza, tym wydają się być bardziej niebieskie.

135. **Perspektywa walorowa**

rodzaj perspektywy w której im przedmioty dalej od widza, tym wydają się być jaśniejsze.

136. **Światłocień**

gra światła i cienia w celu wydobycia efektu trójwymiarowości.

137. **Modelunek / modelowanie**

kształtowanie formy.

138. **Impast**

grube, wypukłe nałożenie farby.

139. **Barwa / Kolor**

- to doznanie zmysłu wzroku odbierającego kolory.

140. **Kolor lokalny**

barwa właściwa przedmiotom, postaciom nie zmieniona przez otoczenie.

141. **Relatywizm barwny**

zmiana barwy pod wpływem światła i barw sąsiadujących.

142. **Dominanta kolorystyczna**

plama barwna, od której w kompozycji zależą inne.

143. **Gama barwna**

zespół barw w obrazie. Rozróżnia się wąską i szeroką gamę barwną.

144. **Walor**

stopień jasności barwy.

145. **Monochromatyzm / Gama monochromatyczna**

kompozycja oparta wyłącznie na różnych odcieniach jednej barwy (i jej rodzaje to: en grisaille, camaïeu).

146. **Realistyczny / przedstawienie realistyczne**

wierne odtworzenie natury.

147. **Naturalistyczny / przedstawienie naturalistyczne**

realistyczne przedstawienie skupiające się na naturze biologicznej człowieka.

148. **Weryzm / przedstawienie werystyczne / weryzm**

realistyczne przedstawienie o mocnym wyostrzeniu mankamentów wyglądu, ukazywanie ludzkiej brzydoty.

149. **Deformacja*

- zmiana kształtu czegoś, niepożądana lub celowo zastosowana w dziele sztuki.

150. **Syntetyzm / przedstawienie syntetyczne**

przedstawienie upraszczające.

151. **Abstrakcyjny / przedstawienie abstrakcyjne**

przedstawienie oderwane od rzeczywistości.

152. **Ekspresja**

wyrażanie i wywoływanie uczuć.

153. **Ekspresyjny / przedstawienie ekspresyjne**

przedstawienie z naciskiem na emocje.

154. **Symboliczny / przedstawienie symboliczne**

przedstawienie z użyciem symboli, alegorii.

155. **Alegoria**

obrazowe przedstawienie abstrakcyjnego pojęcia.

156. **Personifikacja**

w sztukach plastycznych przedstawienie w postaci ludzkiej zaopatrzonej w atrybuty abstrakcyjnych pojęć.

157. **Idealizacja**

upiększanie.

158. **Studium**

pogłębiona obserwacja.

159. **Funkcja kompensacyjna**

funkcja rekompensująca jakiś brak.

160. **Funkcja memoryatywna**

funkcja upamiętniająca.

161. **Funkcja dydaktyczna**

funkcja nauczająca.

162. **Funkcja kultowa**

przeznaczenie do kultu, oddawania czci.

163. **Funkcja sakralna**

przeznaczenie do modlitwy, kultu religijnego.

164. **Funkcja sepulkralna**

funkcja grobowa.

165. **Funkcja dekoracyjna**

funkcja ozdobna.

166. **Funkcja estetyczna**

funkcja upiększająca.

167. **Funkcja ekspresywna**

funkcja wyrażania i wzbudzania uczuć.

168. **Funkcja użytkowa**

określa przeznaczenie do użytku.

169. **Funkcja mieszkalna**

przeznaczenie do mieszkania.

170. **Funkcja rezydencjonalna**

reprezentacyjne mieszkanie.

171. **Funkcja obronna**

funkcja służąca do obrony.

172. **Funkcja propagandowa**

funkcja służąca przekazywaniu jakiś idei, tez, poglądów.

173. **Funkcja reprezentacyjna**

- związana z reprezentowaniem kogoś lub czegoś w sposób „okazały”.

174. **Funkcja magiczna**

funkcja wyróżniona w kontekście sztuki prehistorycznej, polegająca na wierze w sprawczą moc wyobrażeń („podobne wywołuje podobne”).

175. **Zabytek**

dobro kultury posiadające wartość nie tylko artystyczną, ale i historyczną, lub naukową.

176. **Rekonstrukcja**

uzupełnienie ubytków lub odtworzenie zniszczonej rzeczy do stanu sprzed zniszczenia.

177. **Renowacja**

odświeżenie, odnowienie (dziś synonim konserwacji).

178. **Replika**

powtórzenie wykonania dzieła sztuki.

179. **Reprodukcja**

kopia oryginału wykonana w dowolnej skali metodą drukarską lub fotograficzną.

180. **Pastisz**

dzieło plastyczne świadomie naśladujące inne dzieło, inspirujące się nim, ale nie kopiujące go, często jest to dzieło uznane „przerobione” w indywidualnym stylu innego artysty.

181. **Narodowe instytucje kultury**

instytucje, których zadaniem jest, obok podstawowej działalności, dokumentowanie historii danej instytucji, przechowywanie i udostępnianie np. Filharmonia Narodowa.

182. **Muzeum**

to instytucja, której zadaniem jest naukowa analiza materialnych świadectw cywilizacji człowieka i jego otoczenia, ich pozyskiwanie, przechowywanie, konserwowanie i udostępnianie, celem badań, nauczania i rozrywki.

183. **Galeria**

większa kolekcja dzieł sztuki, zwykle malarstwa i rzeźby, istniejąca jako samodzielna instytucja lub osobny dział w muzeum. Współcześnie tą nazwą obejmuje się też pomieszczenia wystawowe połączone ze sprzedażą dzieł sztuki.

184. **Pinakoteka**

galeria obrazów.

185. **BWA / Biuro Wystaw Artystycznych**

- to galeria sztuki współczesnej, która zajmuje się organizowaniem wystaw, kolekcjonowaniem sztuki współczesnej i sprzedażą dzieł artystów zrzeszonych w ZPAP (Związek Polskich Artystów Plastyków).

187. **Wernisaż**

uroczyste otwarcie wystawy.

188. **Finisaż**

uroczyste zakończenie wystawy.

189. **Mecenat**

to opieka nad nauką i sztuką sprawowana przez państwo, instytucje bądź jednostkę.

190. **Mecenas**

osoba sprawująca mecenat.

191. **Sztuka ludowa**

sztuka tworzona najczęściej przez niewykształconych profesjonalnie artystów ludowych, której formy przekazywane są z pokolenia na pokolenie, zachowując rodzime tradycje.

192. **Skansen**

muzeum na wolnym powietrzu, gromadzące zabytki kultury ludowej.

193. **Sztuka prymitywna / Naïwna**

sztuka tworzona przez niewykształconych artystów, którzy jednak dążą do artystycznego wyrazu swoich wizji.

194. **Prehistoria**

najdawniejszy okres w dziejach ludzkości, do wynalezienia pisma.

195. **Sztuka prehistoryczna**

najwcześniejsze objawy działalności artystycznej człowieka - sztuka powstała w prehistorii.

196. **Archeologia**

nauka zajmująca się badaniem dziejów ludzkości na podstawie śladów materialnych.

197. **Perspektywa skręcona**

przedstawienie zwierzęcia w dwóch różnych ujęciach: tułów z profilu, a rogi ¾, charakterystyczne dla sztuki prehistorycznej.

198. **Megality**

duże, nieobrobione kamienie stanowiące samodzielną budowlę lub element większej budowli.

199. **Architektura megalityczna**

konstrukcje architektoniczne z megalitów.

200. **Menhir**

pojedynczy blok skalny.

201. **Alignement**

aleja menhirów.

202. **Dolmen**

konstrukcja z dwóch pionowo ustawionych menhirów przykrytych od góry trzecim, węższym, prawdopodobnie o funkcji grobowca.

203. **Trylit**

konstrukcja z dwóch pionowo ustawionych menhirów przykrytych od góry menhirem o takiej samej grubości jak podpory.

204. **Kromlech**

krąg menhirów.

205. **Mezopotamia**

Międzyrzecze, starożytna kraina na Bliskim Wschodzie leżąca w dorzeczu rzek Tygrys i Eufrat.

206. **Sztuka Sumeryjska**

sztuka tworzona przez Sumerów, jeden z ludów Starożytnej Mezopotamii (4-2 tys. p.n.e.).

207. **Sztuka Asyryjska**

sztuka tworzona przez Asyryjczyków, jeden z ludów Starożytnej Mezopotamii tzw. północna Mezopotamia (2 tys. p.n. e 6 w. p.n.e.).

208. **Sztuka Babilońska**

sztuka tworzona przez Babilończyków, jeden z ludów Starożytnej Mezopotamii - na południu Mezopotamii (2 tyś. p.n.e. 6 w. p.n.e.).

209. **Politeizm**

wiara w wielu bogów.

210. **Pismo klinowe**

pismo powstałe w starożytnej Mezopotamii posługujące się symbolami, tworzonymi klinem.

211. **Ziggurat / Zikkurat**

monumentalna budowla sakralna w Starożytnej Mezopotamii na planie kwadratu w kształcie kilkukondygnacyjnej wieży, na której szczycie znajdowała się świątynia.

212. **Stela**

rodzaj pomnika nagrobnego najczęściej w kształcie pionowo ustawionej płyty.

213. **Lamassu**

asyryjski demon opiekuńczy przedstawiany jako skrzydlaty byk lub lew o ludzkiej głowie.

214. **lapis lazuli / lazuryt**

minerał w postaci zbitej, nieprzejrzysty, szklisty o niebieskiej barwie, sproszkowany służy do wyrobu farby ultramaryny.

215. **Orant / Orantka**

przedstawienie stojącej frontalnie postaci modlącej się ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi.

216. **Inkrustacja** -

- technika dekorowania przedmiotów z drewna innymi materiałami, np. masą perłową, tapicerką.

217. **Hieroglify**

pismo obrazkowe Starożytnego Egiptu (święte znaki).

218. **Mumia**

zwłoki, które w sposób naturalny lub wskutek odpowiednich zabiegów nie uległy rozkładowi.

219. **Kartonaż**

„opakowanie mumii” - trumna zawierająca mumii, najczęściej człekokształtna.

220. **Sarkofag**

ozdobna skrzynia mieszcząca trumnę lub same zwłoki.

221. **Mastaba**

w Starożytnym Egipcie jedna z pierwszych form architektury sepulkralnej w kształcie trapezoidalnego nadziemnego nasypu obudowanego cegłami z podziemną komorą grobową.

222. **Komora**

- w starożytnym Egipcie sala sarkofagowa, komora „odrodzenia”, miejsce wiecznego pobytu zmarłego.

223. **Ślepe wrota**

wnęka udająca drzwi.

224. **Piramida**

monumentalna budowla w kształcie czworobocznego ostrosłupa o podstawie kwadratowej, w Starożytnym Egipcie pełniły funkcję grobowców.

225. **Pylony**

rodzaj monumentalnych wież, najczęściej zwężających się ku górze, osłaniających wejście do świątyni egipskiej.

226. **Dziedziniec**

nie przykryta wydzielona przestrzeń w obrębie budynku spełniająca różne funkcje. W Starożytnym Egipcie jedna z części kanonu świątyni.

227. **Hypostyl / Sala hypostylowa**

w architekturze Starożytnego Egiptu wielka sala wsparta na równomiernie rozstawionych kolumnach w świątyni.

228. **Przedsionek / Pronaos**

pomieszczenie przejściowe, w Starożytnym Egipcie jedna z części kanonu świątyni.

229. **Sanktuarium / Cella / Naos**

główna część starożytnej świątyni mieszcząca posąg bóstwa.

230. **Kolumna hatorycka**

kolumna z głową bogini Hator.

231. **Kolumna palmowa**

kolumna w architekturze Starożytnego Egiptu w kształcie pnia palmy z kapitelem w formie rozłożonych liści palmy.

232. **Kolumna papirusowa**

- kolumna w architekturze Starożytnego Egiptu zwężająca się ku górze z głowicą w kształcie kwiatu papirusu (pąku lub kielicha), często cała pokryta dekoracją.

233. **Kolumna lotosowa**

- kolumna w architekturze Starożytnego Egiptu z głowicą w kształcie kwiatu lotosu, najczęściej bez płaskiej podstawy.

234. **Obelisk**

wysoki słup, przeważnie czworoboczny zwężający się ku górze, ścięty na szczycie, o charakterze upamiętniającym.

235. **Sfinks**

w sztuce Starożytnego Egiptu wyobrażenie leżącego lwa z ludzką twarzą, będący symbolem władcy.

236. **Nemes**

chusta wiązana, charakterystyczna dla Starożytnego Egiptu, najczęściej w przedstawieniach faraona.

237. **Styl blokowy**

styl rzeźby wykonanej z jednego bloku skalnego, charakterystyczny dla sztuki Starożytnego Egiptu.

238. **Frontalizm**

cecha rzeźby opracowanej i przeznaczonej do oglądania z przodu.

239. **Hieratyzm** -

tendencja do uwypuklania w dziele sztuki dostojeństwa postaci.

240. **Uszebti**

figurki w kształcie mumii, które symbolizowały służących faraona w jego grobowcu.

241. **Perspektywa rzędowa**

rodzaj perspektywy w Starożytnym Egipcie, w której im coś jest dalej w rzeczywistości, tym jest wyżej na malowidle.

242. **Perspektywa kulisowa**

rodzaj perspektywy w Starożytnej Mezopotamii, w której coś, co jest bliżej, zasłania to, co jest dalej.

243. **Perspektywa odrzutowana**

rodzaj perspektywy w Starożytnej Mezopotamii będący rzutem przedmiotu z kilku punktów, w skrócie wygląda jak płaski przekrój. Stosowana do przedstawiania przedmiotów.

244. **Al secco**

technika malowania na suchym tynku (w przeciwieństwie do fresku, w którym farbę kładzie się na wilgotny tynk).

245. **Megaron**

sala audiencyjna w centralnej części pałacu w kulturze Morza Egejskiego, na planie prostokąta z czterema kolumnami pośrodku podtrzymującymi strop i okrągłym paleniskiem między nimi.

246. **Idol**

figurka kultowa o uproszczonym kształcie, najczęściej kobiety, charakterystyczna dla kultury Morza Egejskiego.

247. **Akropol**

wzgórze w Atenach, gdzie znajduje się największy kompleks świątyń ze Starożytnej Grecji.

248. **Teatr**

w starożytności odpowiednio zabudowana przestrzeń, później specjalny budynek przeznaczony do wystawiania widowisk. W Starożytnej Grecji teatr składał się z wykutej w zboczu wzgórza widowni i okrągłej sceny.

249. **Orchestra**

okrągła scena w teatrze w Starożytnej Grecji.

250. **Porządki architektoniczne**

systemy konstrukcyjno-kompozycyjne kolumn.

251. **Baza**

dolna część, podstawa kolumny.

252. **Kanelury / Kanele**

płytkie, wklęsłe, pionowe wyżłobienia rozciągające się na całej długości trzonu kolumny.

253. **Echinus**

dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej w kształcie spłaszczonej poduszki.

254. **Abakus**

najwyższa część głowicy w kształcie prostokątnej płyty.

255. **Woluty / Ślimacznice**

element architektoniczny i dekoracyjny w formie zwoju, występuje w porządku jońskim.

256. **Belkowanie**

element konstrukcyjny, poziomy, wsparty na podporach (kolumnadzie), złożony z trzech części: architraw, fryz, gzyms.

257. **Gzyms**

element architektoniczny w postaci poziomej, zwykle profilowanej listwy wystającej znad powierzchni fryzu, ściany. Chroni elewacje budynku przed ściekającą wodą deszczową.

258. **Fryz**

środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem (poniżej), a gzymsem (powyżej).

259. **Architraw**

najniższy człon belkowania antycznego spoczywający na kolumnach.

260. **Tryglif**

element dzielący fryz w porządku doryckim w postaci trzech pionowych żłobień, występuje na krawędzi, na osi kolumn i pomiędzy kolumnami.

261. **Metopa**

pole na dekorację rzeźbiarską we fryzie w porządku doryckim.

262. **Fronton / Przyczółek**

trójkątny szczyt w architekturze klasycznej, górna część świątyni antycznej z wewnętrznym polem przeznaczonym na dekorację tympanonem.

263. **Tympanon**

pole wewnętrzne frontonu przeznaczone na dekorację.

264. **Stylobat**

najwyższy stopień schodów, czyli tzw. krepid

271. **Prostylos**

rodzaj świątyni z antami, w której dodatkowe kolumny są umieszczone od frontu.

272. **Amfiprostylos**

rodzaj świątyni z antami, w której dodatkowe kolumny są umieszczone od frontu i od tyłu.

273. **Tolos / Monopteros / Monopter**

świątynia na planie koła otoczona kolumnadą.

274. **Kariatyda / Kanefora**

posąg kobiecy stanowiący podporę architektoniczną, kanefora ma dodatkowo na głowie kosz.

275. **Atlant / Atlas**

posąg mężczyzny służący za podporę architektoniczną, wspierający głową, barkami lub rękami konstrukcję (nazwa od mitycznego Atlanta

276. **Herma**

element architektoniczny w formie czworokątnego słupa zwężającego się ku dołowi, zwieńczony głową lub popiersiem, w starożytności o charakterze pomnikowym, a w czasach późniejszych jako element architektoniczny przyścienny dekoracyjny.

277. **Kontrapost**

kompozycja statyczna, którą wprowadził Poliklet, oddająca naturalny układ ciała. Ciężar ciała opiera się na jednej z nóg, a dla równowagi optycznej obciążona jest ręka po przekątnej (np. uniesiona).

278. **Chryzelefantyna**

dekoracyjna technika rzeźbiarska polegająca na stosowaniu złota i kości słoniowej jako okładziny posągów drewnianych.

279. **Marmury Elgina** -

- starożytne marmury partenońskie, wywiezione z Aten do Londynu przez lorda Elgina (Thomasa Bruce'a).

280. **Patos**

wzniosłość, stosowanie środków formalnych w celu przekazania wzniosłych treści, wzbudzenia podniosłego nastroju.

281. **Układy piramidalne**

kompozycja spiętrzona do góry, którą można wpisać w trójkąt.

282. **Meander**

ornament inspirowany grecką rzeką, w kształcie linii załamujących się pod kątem prostym.

283. **Bukranion**

ornament z elementem dekoracyjnym w kształcie czaszki byka.

284. **Ornament palmetowy**

ornament inspirowany liśćmi ułożonymi ciągle i symetrycznie.

285. **Astragal**

ornament ciągły w formie pasa z „perełek” ułożonych na zmianę pionowo i poziomo, inaczej jajownik lub perełkowanie; występuje też między trzonem kolumny a głowicą.

286. **Kimation**

ornament joński, ciągły, gdzie występują liście pionowe i gałązki między nimi.

287. **Łezki / Gutty**

element dekoracyjny w porządku doryckim w kształcie „kropel” jako przedłużenie tryglifu poniżej krawędzi fryzu.

288. **Centaur**

mityczna istota pół człowiek

289. **Chimera**

potwór, który ma ciało lwa, głowę kozy na grzbiecie i węża zamiast ogona. Z czasem pojęcie to ewoluowało i w XIX wieku tym pojęciem określano stwory zwierzęce o torsie kobiety.

290. **Heros**

to w mitologii człowiek lub pół-bóg, odznaczający się zaletami duszy lub ciała, ale śmiertelny.

291. **Mimesis**

greckie imitacja, podobieństwo - to zasada twórczego naśladowania.

292. **Hydria**

dzban na wodę.

293. **Kyliks**

waza do picia.

294. **Krater**

waza do mieszania wina z wodą.

295. **Amfora**

naczynie do przechowywania płynów.

296. **Firnis**

materiał angobowy do utrwalenia dekoracji, będący swego rodzaju „lakierem bezbarwnym”, umożliwiał utrzymanie wody w naczyniu oraz zachowanie naturalnego koloru gliny w wazie.

297. **Etruskowie**

starożytny lud zamieszkujący Półwysep Apeniński między IX a I w. p.n.e., współtworzący kulturę starożytnego Rzymu.

298. **Tumulus**

kopiec o stożkowej formie, naturalny lub sztuczny, przykryty fałszywą kopułą, o charakterze sepulkralnym.

299. **Akroterion / Naszczytnik**

to element architektoniczny o charakterze dekoracyjnym, mający na celu optyczne obciążenie dachu. Charakterystyczny dla Starożytnych Etrusków.

300. **Toreutyka**

starożytna technika odlewania brązu.

301. **Impasto**

nieoczyszczona glina zmieszana z piaskiem do formowania naczyń.

302. **Bucchero nero**

ceramika etruska o czarnym kolorze, wypalana z impasto w wysokiej temperaturze.

303. **Urbanistyka**

nauka zajmująca się badaniem, zakładaniem i rozwijaniem miast.

304. **Zaprawa**

mieszanina różnego rodzaju spoiw z piaskiem i wodą, tworząca masę do spajania materiałów budowlanych.

305. **Traktat**

rozprawa naukowa.

306. **Castrum Romanum**

starożytny rzymski obóz wojskowy, stały lub przejściowy, najczęściej z ulicami przecinającymi się pod kątem prostym.

307. **Forum**

główny plac.

308. **Amfiteatr**

w Starożytnym Rzymie kilkukondygnacyjna budowla służąca do wystawiania walk.

309. **Circus / Cyrk Rzymski**

budowla w Starożytnym Rzymie przeznaczona na wyścigi wozów dwukołowych (rydwanów) w kształcie wydłużonego prostokąta o jednym boku zamkniętym półkoliście.

310. **Kwadryga / Rydwan**

dwukołowiec zaprzężony 4 końmi w szeregu przeznaczony do triumfalnych przejazdów.

311. **Termy**

publiczne łaźnie, spełniające funkcje spotkań towarzyskich.

312. **Akwedukt**

wodociąg, w Starożytnym Rzymie monumentalna konstrukcja kilkukondygnacyjna na arkadach, służąca do transportowania wody.

313. **Bazylika starorzymska**

budynek prostokątny o charakterze użyteczności publicznej, w którym odbywał się handel i miał swoje miejsce urząd sędziego.

314. **Panteon**

świątynia wszystkich bogów.

315. **Kopuła**

sklepienie oparte na łuku półkolistym w kształcie czaszy, służące do przykrycia pomieszczeń na planie koła albo wielobocznym.

316. **Kasetony**

wieloboczne, najczęściej kwadratowe zagłębienia w stropie, sklepieniu bądź kopule (w późniejszej sztuce także płyty) o charakterze dekoracyjnym.

317. **Oculus**

okrągły otwór w ścianie lub sklepieniu, najczęściej w szczycie kopuły doświetlający wnętrze.

318. **Łuk półkolisty**

element architektoniczny i dekoracyjny, zakrzywiony i podparty, oparty na wycinku koła.

319. **Portyk**

zewnętrzna część budynku z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, osłaniająca najczęściej główne wejście, zwieńczona trójkątnym frontonem.

320. **Nisza**

prostokątne lub półkoliste wgłębienie w ścianie o charakterze dekoracyjnym, często przeznaczone do ustawienia rzeźb.

321. **Wnęka**

wgłębienie w grubości muru, proste lub ujęte w dekoracyjne ramy - nisza.

322. **Arkada**

element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów bądź kolumn) zwieńczonych u góry ze sobą łukiem.

323. **Perystyl**

(od peristylumotoczony kolumnami) - wewnętrzny dziedziniec lub ogród otoczony portykiem, występujący w świątyniach egipskich oraz w domach patrycjuszy rzymskich.

324. **Atrium**

prostokątne, centralne i reprezentacyjne pomieszczenie w starożytnym rzymskim domu, z compluvium i impluvium.

325. **Impluvium**

zbiornik w kształcie basenu pośrodku atrium, zbierający deszczówkę.

326. **Compluvium**

otwór w środku dachu atrium, przez który wpadało światło i deszcz.

327. **Kolumna toskańska**

kolumna powstała w Starożytnym Rzymie, będąca odmianą porządku doryckiego: z bazą i gładkim trzonem.

328. **Kolumna kompozytowa**

kolumna powstała w Starożytnym Rzymie o głowicy łączącej woluty jońskie z liśćmi akantu z porządku korynckiego.

329. **Styl kontynuacyjnej narracji**

styl dekoracji „opowiadający” historię bez przerw i podziałów kompozycji na odrębne sceny.

330. **Mały porządek**

podpory występujące oddzielnie dla każdej kondygnacji, w obrębie jednej kondygnacji.

331. **Spiętrzenie porządków**

każda kondygnacja posiada podpory w innym porządku, zwykle wzwyż od doryckiego do korynckiego.

332. **Pomnik / Monument**

dzieło sztuki o charakterze upamiętniającym, najczęściej rzeźbiarskie lub architektoniczno-rzeźbiarskie.

333. **Łuk triumfalny**

monumentalny pomnik w formie wolnostojącej bramy, najczęściej dla uczczenia zwycięstwa. Przejście pod łukiem bramy było punktem kulminacyjnym pochodu triumfalnego.

334. **Postument / Piedestał**

podstawa służąca do umieszczenia rzeźby.

335. **Statua togata**

figura rzeźbiarska przedstawiona w todze.

336. **Toga**

długa, udrapowana biała szata.

337. **Statua lorica**

figura rzeźbiarska przedstawiona w zbroi.

338. **Gemma**

dzieło gliptyki, wyrób rzeźbiarski wykonany w kamieniu szlachetnym lub półszlachetnym.

339. **Intaglio**

gemma o wklęsłej dekoracji.

340. **Kamea**

gemma o wypukłej dekoracji.

341. **Feston**

element dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach i przewiązanego wstęgami półwieńca z liści, kwiatów i owoców.

342. **Malarstwo pompejańskie**

rzymskie malowidła ścienne odkryte w miastach Imperium Romanum (np. Herculanum, Pompeje i Stabiae), zasypane przez wybuch Wezuwiusza w 79 r. n.e.

343. **Enkaustyka**

antyczna technika malarska, której spoiwem był wosk pszczeli, a pigmenty wymieszane z ciepłym woskiem nakładano pędzlami lub ogrzewanymi szpachlami.

344. **Sztuka wczesnochrześcijańska**

sztuka jaką tworzyli i otaczali się pierwsi chrześcijanie żyjący w Basenie Morza Śródziemnego w okresie od II/III wVI w.

345. **Katakumby**

podziemne cmentarze w formie korytarzy z wydrążonymi w skale grobowcami.

346. **Symbol / Emblemat**

w sztukach plastycznych, znak umowny będący ekwiwalentem, czyli odpowiednikiem określonej treści pojęciowej.

347. **Symbolika**

zasób symboli w danej epoce.

348. **Bazylika konstantyńska / chrześcijańska**

kościół przeznaczony do odprawiania liturgii. Powstał na bazie bazyliki rzymskiej, ale został zmodyfikowany do nowej funkcji. Typowa bazylika wczesnochrześcijańska jest na planie krzyża łacińskiego a nawa główna jest wyższa od naw bocznych.

349. **Ołtarz**

miejsce składania ofiar kultowych, w religii chrześcijańskiej ołtarz jest miejscem modlitwy kapłana i ofiary mszy.

350. **Typ bazylikowy**

typ kościoła, w którym nawa główna jest wyższa od naw bocznych.

351. **Krzyż łaciński**

symbol chrześcijan, rodzaj planu kościoła, ma pionową belkę dłuższą od poziomej.

352. **Krzyż grecki**

odmian krzyża i plan centralny budowli, jest to krzyż równoramienny.

353. **Plan centralny / Budowla centralna**

budowla oparta na zasadzie symetrii, w rzucie poziomym względem dwu przecinających się osi. Są to plany koła, kwadratu, krzyża greckiego oraz plany wieloboczne oparte na kole bądź kwadracie.

354. **Memorium**

budynek upamiętniający postać bądź wydarzenie.

355. **Mauzoleum**

budynek upamiętniający osobę zmarłą, monumentalny grobowiec.

356. **Martyrium**

budynek upamiętniający męczeńską śmierć.

357. **Baptysterium**

budowla przeznaczona do obrzędu chrztu.

358. **Nawa**

część kościoła przeznaczona dla wiernych.

359. **Korpus nawowy**

część kościoła z nawami, poniżej transeptu o ile on występuje, jeśli go nie ma, to jest to część nawowa poniżej prezbiterium.

360. **Transept**

jest to nawa poprzeczna, między prezbiterium a korpusem nawowym, nadająca planowi kształt krzyża.

361. **Prezbiterium / Chór**

miejsce przeznaczone na ołtarz w kościele i miejsce dla duchowieństwa.

362. **Tabernakulum**

mała zamykana szafka w kościele katolickim przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów.

363. **Apsyda**

ściana zamykająca prezbiterium, bądź kaplice i nawy, będąca najczęściej półkolista lub wieloboczna.

364. **Zakrystia / Pastoforia**

boczne pomieszczenie sakralne występujące w świątyniach chrześcijańskich, służące do przechowywania naczyń i szat liturgicznych. Pastoforia to dwudzielna zakrystia złożona z dwóch pomieszczeń po obu bokach apsydy.

365. **Narteks**

zabudowany przedsionek w kościołach wczesnochrześcijańskich, bizantyńskich i wczesnośredniowiecznych.

366. **Liturgia**

msza święta.

367. **Kolory liturgiczne**

to 5 kolorów symbolicznych stosowanych w szatach kościelnych na odpowiednie uroczystości: biały, czerwony, zielony, fioletowy i czarny.

368. **Ornat**

wierzchnia szata liturgiczna, przeznaczona do mszy.

369. **Paliusz**

element stroju liturgicznego, wełniana biała taśma noszona na ramionach ozdobiona wyhaftowanymi 6 czarnymi krzyżykami.

370. **Stuła**

szeroka wstęga, lekko rozszerzana na końcach zakładana na szyję.

371. **Pastorał**

długa, zdobiona laska zakończona spiralą zwaną krzywaśnią lub łac. kurwaturą, pierwotnie służąca do podpierania się. Atrybut biskupów.

372. **Mitra**

uroczyste nakrycie głowy wyższego duchowieństwa, w obrządku wschodnim w kształcie korony zwieńczonej krzyżem, w kościele rzymskokatolickim inaczej infuła w kształcie dwóch trójkątów połączonych opaską z dwiema wiszącymi z tyłu taśmami.

373. **Tiara**

uroczyste nakrycie głowy papieża ozdobione trzema koronami symbolizującymi potrójną władzę (arcykapłana, króla, proroka).

374. **Bizancjum**

Wschodnie Cesarstwo Rzymskie założone po podziale Imperium Romanum na dwa cesarstwa w 395 r., najświetniejszy okres rozwoju przypada na okres panowania cesarza Justyniana (527-565), historię Bizancjum kończy podbój przez Turków w 1453 r.

375. **Sztuka bizantyńska**

sztuka powstająca w ramach Cesarstwa Bizantyńskiego, chrześcijańska, kontynuująca tradycje sztuki antycznej.

376. **Eksedra**

półkolista nisza/wnęka przypominająca apsydę.

377. **Empory**

druga kondygnacja naw bocznych, ew. obejścia.

378. **Pendentywy / Żagielki**

narożne sferyczne wycinki sklepienia umożliwiające oparcie kopuły na planie czworoboku.

379. **Trompy**

narożne wysklepki o kształcie wycinka stożka, składające się z jednego lub kilku łuków konstrukcyjnych zmniejszających się ku dołowi. Trompy umożliwiają przejście z wielobocznego planu do kopuły.

380. **Ikona**

obraz kultowy, przeznaczony do modlitwy, wyobrażający osoby święte, sceny biblijne i religijno-symboliczne.

381. **Ikonoklazm**

okres w historii Bizancjum, w którym dążono do zniesienia kultu świętych obrazów.

382. **Izokefalizm**

zasada kompozycji wielofigurowej, którą cechuje ustawienie głów na tej samej wysokości.

383. **Cerkiew**

świątynia obrządku wschodniego prawosławnego i grekokatolickiego.

384. **Sobór**

główna cerkiew miasta, kościół katedralny - biskupi.

385. **Ikonostas**

w cerkwi przegroda oddzielająca prezbiterium od nawy głównej, z zawieszonymi lub namalowanymi ikonami.

386. **Koncha apsydy**

wewnętrzna ściana apsydy.

387. **Mistyczny materializm**

nurt filozoficzno-religijny, który wierzy w to, że kontemplacja piękna ziemskiego prowadzi duszę do Boga.

388. **Pantokrator**

typ ikonograficzny przedstawienia Jezusa Chrystusa jako władcy siedzącego na tronie z uniesioną prawą ręką w geście błogosławieństwa i Księgą Ewangelii.

389. **Maiestas Domini**

przedstawienie Chrystusa jako boskiego władcy, tronującego na kuli świata bądź tęczy, w mandorli.

390. **Aureola / Nimba**

świetlisty otok wokół postaci, lub samej głowy, symbolizujący boskość postaci.

391. **Mandorla**

(od mandorle -migdał) - rodzaj aureoli otaczającej postać tronujących Jezusa lub Maryi w kształcie owalu o ostrych zakończeniach.

392. **Anastasis**

scena ukazująca Zmartwychwstanie Jezusa.

393. **Veraikon**

obraz z przedstawieniem twarzy Chrystusa, uważany za powstały w sposób nadnaturalny, najbardziej popularny to tzw. Mandylion czyli twarz odbita na chuście św. Weroniki, o długich włosach z brodą.

394. **Trójca Święta**

w sztuce przedstawienie Boga równocześnie w trzech postaciach: Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty w postaci gołębicy.

395. **Eleusa**

(Umilenie; MB Czuła) typ ikonograficzny przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem ukazujący czułość między Matką a Synem przytulającym policzek do Jej twarzy.

396. **Hodegetria**

typ ikonograficzny przedstawienia Matki Boskiej, w którym Matka Boska wskazuje na Chrystusa trzymanego na lewym ramieniu, w sztuce bizantyńskiej czasem trzyma, prezentuje Dzieciątko przed sobą.

397. **Deesis**

typ ikonograficzny przedstawienia Chrystusa w środku a po Jego bokach Maryję oraz Jana Chrzciciela.

398. **Sacra Conversazione**

(Święta Rozmowa) typ ikonograficzny w którym Matka Boska zajmuje centralne miejsce, a po jej bokach symetrycznie ustawieni są święci.

399. **Psałterz**

zbiór psalmów używany jako modlitewnik bądź śpiewnik.

400. **Islam**

najmłodsza z religii monoteistycznych wyznająca wiarę w jednego Boga, która rozwineła się wśród mieszkańców Półwyspu Arabskiego.

401. **Koran**

święta księga Islamu, która składa się ze 114 sur, czyli rozdziałów. Porusza sprawy wielkie i międzyludzkie.

402. **Muzułmanin**

wyznawca Islamu, „uległy” wobec Boga.

403. **Meczet**

miejsce modlitwy, gdzie pada się na twarz. Sala modłów jest głównym pomieszczeniem, nie ma ołtarza i nie wolno używać pojęcia „kościół”.

404. **Minaret**

smukła wieża przy meczecie, z której wierni przez muezzina wzywani są 5 razy dziennie do modlitwy.

405. **Mihrab**

nisza w ścianie w sali modłów w meczecie, zwieńczona łukiem, zwrócona w kierunku Mekki, symbolizująca drzwi do Raju.

406. **Łuk podkowiasty**

łuk typowy dla islamu, przypominający kształtem grecką Ω.

407. **Mudejar**

styl w hiszpańskiej architekturze i sztuce, połączenia elementów islamskich i chrześcijańskich, rozwijający się między VIII a XVII w. Charakteryzuje go bogactwo dekoracji ornamentalnej wywodzącej się ze sztuki Islamu, połączone ze swobodą kompozycji

408. **Mukarnas**

motyw konstrukcyjno-dekoracyjny charakterystyczny dla architektury muzułmańskiej, złożony ze spiętrzonych elementów komórkowych, przypominających razem naturalne stalaktyty. Spełniają zwykle rolę tromp lub pendentywów.

409. **Kaligrafia**

sztuka pięknego pisania.

410. **Arabeska**

ornament roślinny ze stylizowanej wici roślinnej, zakomponowany symetrycznie o geometrycznej ścisłości.

411. **Wici roślinna**

ornament roślinny w formie wijącej się lub spiralnie skręcanej łodygi z liśćmi, czasami z kwiatami.

412. **Maureska / Moreska**

symetryczny ornament stworzony z mocno przestylizowanej wici roślinnej, która wypełnia całą płaszczyznę.

413. **Horror vacui**

dosłownie “lęk przed pustką”, to cecha określająca nadmierną de

414. **Amor vacui**

dosłownie „umiłowanie pustki”, to cecha określająca oszczędną dekorację, z dużymi pustymi powierzchniami.

415. **Średniowiecze**

okres w historii w kręgu kultury eu obejmujący czasy między upadkiem cesarstwa rzymskiego a przemianami zachodzącymi w Eu w dobie Odrodzenia (V w. XV w.). Nazwa miała podkreślać „pustkę” między Starożytnością a jej „odrodzeniem” w renesansie.

416. **Sztuka przedromańska**

sztuka rozwijająca się we wczesnym średniowieczu od przełomu VIII i IX w.

417. **Sztuka karolińska**

1 okres sztuki przedromańskiej w okresie panowania cesarza Karola Wielkiego (771-814) w obrębie tzw. w renesansu karolińskiego.

418. **Renesans karoliński**

pierwszy okres rozwoju sztuki po upadku Imperium Romanum za panowania Karola Wielkiego, który chciał odrodzić wielkość Cesarstwa, także za pomocą sztuki.

419. **Sztuka ottońska**

2 okres sztuki przedromańskiej rozwijający się za panowania cesarzy z dynastii Ottonów (X w.).

420. **Kościół**

świątynia chrześcijańska do sprawowania publicznego kultu religijnego.

421. **Kościół orientowany**

kościół, którego prezbiterium jest umieszczone na wschodzie i wierni modlący się są zwróceni na wschódw stronę miejsc związanych z dziejami Chrystusa (Betlejem, Jerozolima), oraz symbolicznie w stronę wschodu słońcaświatła (Bóg = światło).

422. **Kolegiata**

kościół przy którym jest zakon.

423. **Katedra**

główny kościół biskupa diecezjalnego, arcybiskupa bądź patriarchy.

424. **Kościół Bazylika**

status kościoła o specjalnych przywilejach papieskich, w tym wyróżnia się Bazylikę Mniejszą i Bazylikę Większą (z ołtarzem papieskim).

425. **Kościół parafialny**

główny kościół gminy kościelnej.

426. **Kościół farny / Fara** - dawna nazwa głównego kościoła miejskiego pod opieką cechu.

- dawna nazwa głównego kościoła miejskiego pod opieką cechu.

427. **Kaplica**

mała budowla kultowa wolnostojąca lub połączona z kościołem.

428. **Charakter addycyjny**

cecha architektury romańskiej określająca prostotę budowli złożonej z podstawowych brył geometrycznych.

429. **Ambit**

obejście wokół prezbiterium, powstałe z przedłużenia naw bocznych, charakterystyczne zwłaszcza dla kościołów pielgrzymkowych.

430. **Westwerk**

rozbudowana zachodnia część bazyliki, charakterystyczna dla architektury przedromańskiej, zawierająca empory.

431. **Alternacja**

układ elementów dekoracyjnych, bądź architektonicznych, występujących na przemian.

432. **Kościół salowy**

kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość i przykrycie.

433. **Klasztor**

zamknięty zespół budynków, lub pomieszczeń, zamieszkania zakonników lub zakonnic.

434. **Kapitularz**

sala w klasztorze przeznaczona do zebrań zakonników, przeważnie o charakterze reprezentacyjnym, miejsce narad.

435. **Skryptorium**

pracownia mnichów przepisujących i dekorujących księgi.

436. **Refektarz**

jadalnia w klasztorze.

437. **Wirydarz**

kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych.

438. **Krużganki**

zewnętrzny ciąg komunikacyjny wzdłuż ściany budynku, najczęściej od strony dziedzińca, ogrodu.

439. **Dormitorium**

sala sypialna zakonników w klasztorze.

440. **Lavatorium**

umywalnia zakonników w klasztorze.

441. **Insygnia**

- zewnętrzne oznaki władzy, godności, stanu.

442. **Regalia**

insygnia władzy królewskiej: korona, berło, jabłko.

443. **Ewangeliarz**

ozdobna księga liturgiczna zawierająca teksty 4 Ewangelii.

444. **Plecionka**

ciągły ornament złożony z linii, pasów, taśm, listew, wici roślinnych itd.

445. **Ornament zoomorficzny**

ornament oparty na motywach zaczerpniętych z realnego bądź fantastycznego świata zwierząt.

446. **Styl romański**

styl w sztukach plastycznych rozwijający się od XI do XIII w. w epoce średniowiecza; nazwa podkreśla inspiracje sztuką antyczną, w tym starożytną rzymską.

447. **Teocentryzm**

„Bóg w centrum” - prąd umysłowy skupiony na Bogu i podporządkowujący Mu życie człowieka.

448. **Monastycyzm**

ruch zakonny, rozwój życia zakonnego.

449. **Sklepienie**

konstrukcja budowlana o przekroju krzywoliniowym, służąca do przykrycia odpowiedniej przestrzeni budynku.

450. **Sklepienie kolebkowe**

sklepienie oparte na łuku półkolistym, w kształcie połowy leżącego walca.

451. **Gurty**

wewnętrzne łuki wzmacniające sklepienie.

452. **Sklepienie krzyżowe**

sklepienie powstałe z dwóch krzyżujących się kolebek.

453. **Więźba dachowa**

drewniany szkielet, konstrukcja dachu.

454. **Przęsło**

powtarzający się element konstrukcyjny, zawarty pomiędzy sąsiadującymi podporami.

455. **System wiązany**

system kompozycyjny i konstrukcyjny sklepienia krzyżowego, w którym jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła nawy bocznych.

456. **Biforium**

dwudzielne arkadowe okno o charakterze dekoracyjnym.

457. **Triforium**

trójdzielne arkadowe okno o charakterze dekoracyjnym.

458. **Fryz arkadkowy**

dekoracyjny pas złożony z arkadek przy gzymsie wieńczącym lub dzielącym ściany, typowy dla architektury przedromańskiej i romańskiej

472. Tetrakonchos

budowla centralna o czterech absydach (plan „czwórliscia).

473. Blenda -

„ślepy otwór” - płytka wnęka w murze o charakterze dekoracyjnym.

474. Krypta

podziemne ciemne pomieszczenie w kościołach pod prezbiterium, mieszczące relikwie lub grób świętego.

475. Kruchta

przedsionek kościelny poprzedzający główne wejście.

476. Sygnaturka

mała wieżyczka kościelna z niewielkim dzwonem.

477. Tympanon fundacyjny

tympanon z przedstawieniem fundatora z modelem budowli.

478. Patena

naczynie liturgiczne w kształcie płaskiego talerza służące podczas komunii, aby Hostia nie upadła.

479. Kielich

naczynie do picia składające się z czary, trzonu i stopy.

480. Emalia

technika zdobnicza w złotnictwie polegająca na stopieniu sproszkowanego szkła i nałożeniu na podłoże metalowe.

481. Niello

technika zdobnicza w złotnictwie polegająca na wypełnieniu dekoracji rytej w metalu ciemną pastą, złożoną z siarczków srebra, miedzi i ołowiu, a następnie wypolerowaniu powierzchni.

482. Repusowanie / Trybowanie

technika kształtowania wyrobów z blachy polegająca na kuciu, bez użycia modelu, blachy na zimno, puncami lub młotkami.

483. Puncowanie

technika złotnicza wykańczania przedmiotów metalowych w celu uzyskania wyrazistości dekoracji.

484. Cyzelowanie

ostateczne wykończenie powierzchni przedmiotu metalowego.

485. Filigran

technika zdobnicza w złotnictwie polegająca na wykonaniu ornamentu lub całego elementu z bardzo cienkich drucików w połączeniu z granulacją.

486. Granulacja

technika zdobnicza w złotnictwie polegająca na wykonywaniu ornamentu z drobnych metalowych kuleczek.

487. Monstrancja

naczynie liturgiczne służące do kultowego ukazywania i przenoszenia Hostii, składa się ze stopy trzonu (często z nodusem wydatnym zgrubieniem) i glorii ze szklaną puszką w środku zawierającą tzw. melchizedech -metalowy półksiężyc podtrzymujące hostię

488. Antaby

metalowe uchwyty do drzwi spełniające funkcje klamki, z obręczą za którą ciągnie się drzwi.

489. Kołatka

przedmiot służący do stukania w drzwi, bramę, najczęściej metalowy przyczepiony do muru, o jednej części ruchomej.

490. Gotyk

styl epoki średniowiecza, który rozwijał się między XII a XV wiekiem. Giorgio Vasariego, który określił tę sztukę jako gocką czyli barbarzyńską, złą. Główne cechy stylu: łuk ostry sklepienie krzyżowo-żebrowe system przyporowy wertykalizm, ekspresja.

491. Mistycyzm

prąd umysłowy dążący do bezpośredniego kontaktu z Bogiem.

492. Łuk ostry

łuk złożony z dwóch odcinków prostej stykających się pod ostrym kątem, typowy dla konstrukcji stylu gotyckiego.

493. Sklepienie krzyżowo-żebrowe

charakterystyczne dla stylu gotyckiego sklepienie oparte na łuku ostrym, składające się z dwóch skrzyżowanych łuków ostrych i od wewnątrz wzmocnione na linach przecinania się kolebek dodatkowymi żebrami.

494. Sklepienie gwiaździste

odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego o dodatkowych podziałach tworzących układ gwiazdy.

495. Sklepienie wachlarzowe

zbudowane jest na żebrach promieniście rozchodzących się z przyściennych punktów podparcia, tworzących układ przypominający wachlarze.

496. Sklepienie sieciowe

rodzaj sklepienia popularnego pod koniec gotyku, najczęściej kolebkowego, w którym wprowadzono krzyżujące się żebra tworzące siatkę rombów, co nadaje mu kształt sieci.

497. Sklepienie kryształowe

sklepienie stosowane w późnym gotyku, w którym zrezygnowano z żeber, a wysklepki sklepienne mają ostre krawędzie. Uzyskiwano w ten sposób powierzchnie złożone z licznych, małych wysklepek, uwypuklanych grą światłocieniową.

498. Sklepienie piastowskie - odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego, w której zastosowano dodatkowy punkt podparcia na jednym z boków

wyprowadzane z niego żebra dzielą sklepienie na trzy duże pola, z których każde dodatkowo podzielone jest jeszcze na trzy części, co w efekcie tworzy układ dziewięciu trójkątów.

499. Służki

pionowe cienkie elementy kamienne o przekroju wałka zespolone z filarem, przenoszące na niego ciężar sklepienia.

500. Zwornik / klucz sklepienia

środkowy szczytowy kliniec łuku lub sklepienia, wyróżniający się kształtem i dekoracyjnym charakterem.

501. Wspornik

element architektoniczny mający na celu podtrzymanie np. sklepienia, osadzony w ścianie i wysunięty przed jej lico, często dekorowany.

502. Wertykalizm

zasada kompozycji polegająca na podkreśleniu i wydobyciu pionowych osi dzieła, kierunków pionowych (przeciwieństwo horyzontalizmu).

503. Laskowanie

profilowane elementy pionowe podkreślające wertykalizm.

504. Przypora / skarpa

pionowy element konstrukcyjny, architektoniczny w formie prostego filara przyściennego, wzmacniający konstrukcję, np. przenosi ciężar sklepienia na fundament.

505. Łuk przyporowy

element gotyckiego systemu konstrukcyjnego mający za zadanie przerzucanie ciężaru sklepienia nad nawami bocznymi na zewnętrzne przypory.

506. System szkieletowy / przyporowy

system konstrukcyjny char. dla stylu gotyckiego, um. przesklepienie dużych wysokich przestrzeni, w którym ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego jest przenoszony cz. za pośrednictwem służek na filary, cz. przez zewnętrzne łuki przyporowe na przypory.

507. Rozeta

duże okrągłe okno wypełnione kamienną dekoracją o charakterze stylizowanej róży, mieszczące witraż.

508. Maswerk

dekoracja architektoniczna stylizowana na kształt koniczyny, najczęściej wypełniająca szczyt łuku ostrego.

509. Pinakiel / Fiala

rodzaj zwieńczenia w formie małej wieżyczki, np. na zakończeniu przypory.

510. Sterczyna

mały pionowy element wieńczący np. pinakiel, mały obelisk.

511. Wimperga

charakterystyczne dla stylu gotyckiego zwieńczenie w formie trójkąta, np. nad łukiem ostrym okien, portalu.

512. Rzygacz / Gargulec

ozdobne zakończenie rynny dachowej odprowadzającej wodę z dala od lica muru.

513. Maszkaron

motyw dekoracyjny w formie stylizowanej i zdeformowanej głowy ludzkiej lub zwierzęcej.

515. Kwiaton

architektoniczny element dekoracyjny w formie pęku kwiatów występujący jako zwieńczenie np. pinakli.

517. Flamboyant / Gotyk płomienisty

ostatnia faza sztuki późnego gotyku we Francji o bogatej dekoracji i ornamentach zbliżonych kształtem do płomienia lub rybiego pęcherza.

519. Pietà

typ ikonograficzny dogmatyczny będący przedstawieniem opłakującej Matki Boskiej trzymającej ciało zdjętego z krzyża Chrystusa.

520. Krucyfiks

krzyż z przedstawieniem Chrystusa.

521. Pasja

historia męki Chrystusa.

522. Arma Christi

narzędzia męki Chrystusa ukazywane jako symbole Jego cierpienia np. korona cierniowa, gwoździe.

523. Perizonium

szata okrywająca łono Jezusa.

524. Draperia

tkanina ułożona w dekoracyjne fałdy.

525. Chrystus Frasobliwy

typ ikonograficzny będący przedstawieniem siedzącego Chrystusa, zamyślonego z podpartą na dłoni głową.

526. Nurt dolorystyczny

nurt koncentrujący się na Męce Chrystusa, narzędziach Męki i przedstawieniu cierpienia Chrystusa i Maryi Mater Dolora czyli Matka Cierpiąca.

527. Vir Dolorum / Mąż Boleści / Chrystus Boleściwy

przedstawienie Chrystusa z atrybutami męki i pokazującego rany.

528. Devotio moderna

„nowa pobożność” - nurt pobożności rozwijający się w XIV i XV w. w Niderlandach i Nadrenii propagujący ubóstwo i pobożność.

529. Dewocja -

prywatna modlitwa, kontemplacja i pobudzanie wewnętrznych religijnych przeżyć.

530. Poliptyk

wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty charakterystyczny dla gotyku.

531. Tryptyk

poliptyk składający się z trzech części: środkowej nieruchomej i dwóch ruchomych skrzydeł po bokach.

532. Pentaptyk

poliptyk składający się z pięciu części: dwóch skrzydeł nieruchomych i dwóch ruchomych, zamykających część środkową.

533. Predella / Nadmensa

najniższa część poliptyku, jego podstawa spoczywająca na mensie (dawniej kapłan stał tyłem do wiernych a przodem do ołtarza).

534. Drzewo Jessego

motyw ikonograficzny przedstawiający rodowód Chrystusa.

535. Mensa

stół ołtarzowy, na którym sprawowana jest ofiara mszy.

536. Retabulum / Nastawa ołtarzowa

główna środkowa część ołtarza szafiastego.

537. Tumba

zasadnicza część nagrobków gotyckich i renesansowych o kształcie skrzyni zamkniętej od góry płytą z rzeźbioną postacią zmarłego.

538. Epitafium

ozdobna tablica upamiętniająca zmarłego wmurowywana w ściany kościoła (różni się od zwykłej tablicy nagrobnej, która jest pozbawiona ozdób).

539. Hagiografia

żywoty świętych będące inspiracją do przedstawiania świętych z nimbami i atrybutami.

540. Atrybut

przedmiot lub symbol pozwalający zidentyfikować przedstawioną postać, dodany jako jej znak rozpoznawczy.

541. Relikwiarz

sprzęt kultowy służący do przechowywania relikwii, przybierający różne kształty.

542. Apokryfy

księgi i fragmenty ksiąg, w tym pisma żydowskie lub wczesnochrześcijańskie, które nie zostały uznane przez Kościół za kanoniczne i nie zostały włączone do kanonu Biblii.

544. Styl międzynarodowy w średniowieczu

późna faza stylu gotyckiego (1390-1430/50) rozróżniana w nastrojowym malarstwie i rzeźbie, cechująca się liryzmem i pewną wytwornością.

545. Szkoła artystyczna -

- krąg artystów tworzących w podobnym stylu w danym miejscu i czasie np. małopolska szkoła malarstwa tablicowego.

546. Typ halowy / Hala

typ kościoła, w którym wszystkie nawy są tej samej wysokości.

547. Barbakan / Rondel

dzieło obronne wysunięte przed linię murów, najczęściej w formie baszty cylindrycznej z bramą.

548. Baszta

wieża warowna fortyfikacji średniowiecznych częściowo wysunięta przed lico murów.

549. Bastion

element umocnień obronnych w postaci wysuniętych narożników w kształcie pięcioboku.

550. Krenelaż / Blanki

ząbkowanie/zęby wieńczące mur obronny w średniowieczu z regularnymi prześwitami umożliwiającymi strzelanie przez łuczników.

551. Rynek

główny wielofunkcyjny plac miasta przeznaczony na handel i siedzibę władz.

552. Ratusz

siedziba władz miejskich.

553. Cech

zrzeszenie rzemieślników jednego zawodu.

554. Gmerk

znak kamieniarski jako sygnatura czyli podpis strzechy, cechu, mistrza.

555. Wzornik

zbiór rysunków, najczęściej sztychowanych (czyli powielonych w druku wklęsłym), zawierający wzory elementów architektonicznych, ornamentów, kształtów przedmiotów.

556. Strzecha budowlana

średniowieczne zrzeszenie architektów i kamieniarzy dla zrealizowania wielkich przedsięwzięć budowlanych.

557. System filarowo-skarpowy

odmiana gotyckiego systemu konstrukcyjnego, występująca w kościołach krakowskich, w którym konstrukcję wspierają skarpy (przypory) dobudowane do filarów międzynawowych, od strony nawy bocznej.

558. En grisaille / Grisaille

malowidło monochromatyczne naśladujące płaskorzeźbę lub rzeźbę wykonane kolorem szarym.

559. Protorenesans

okres w sztuce późnego średniowiecza na terenie Włoch, Niemiec, Niderlandów i południowej Francji będący zapowiedzią renesansu.

561. Prekursor

(łac. poprzednik) - artysta wprowadzający nowe elementy w swojej twórczości, wpływający bezpośrednio na rozwój kolejnego zjawiska.

562. Maesta

przedstawienie Matki Boskiej na tronie w otoczeniu aniołów.

563. Nowożytność

epoka w historii wyróżniona po średniowieczu, symbolicznie datowana od XV w. (1453 upadek Konstantynopola, 1492 odkrycie Ameryki), do XVIII w. i rozwoju oświecenia (niektórzy historycy datują nowożytność do początku XIX w.).

564. Renesans / Odrodzenie

styl w sztuce początku XV w rozwijający się do końca XVI w, którego gł. cechą była insp. k. antyczną. Gł. cechy to insp. formami szt.st., ład i harmonia dążenie do idealnego piękna w malarstwie doskonały rysunek studium perspektywy i proporcji ciała

565. Quattrocento

termin używany na oznaczenie sztuki włoskiej XV w., dosłownie „czternaście setek” czyli 1400.

566. Cinquecento

termin używany na oznaczenie sztuki włoskiej XVI w., dosłownie „piętnaście setek” czyli 1500.

567. Antropocentryzm

„człowiek w centrum” - prąd umysłowy uważający człowieka za centrum wszechświata i skoncentrowany na człowieku i sprawach ludzkich.

568. Neoplatonizm

prąd filozoficzny czerpiący z dorobku Platona, rozwinął się w starożytności, odrodzony w okresie renesansu tzw. platonizm/neoplatonizm renesansowy, łączący idee starożytne z chrześcijańskimi, przyznawał człowiekowi wolność w tworzeniu dobra i zła.

569. Humanizm

prąd umysłowy i kulturowy epoki odrodzenia zainteresowany człowiekiem i jego otoczeniem (antropocentryzm), w znaczeniu szerszym jest to postawa zakładająca, że człowiek jest najwyższą wartością i źródłem innych wartości.

570. Człowiek renesansu

osoba posiadająca rozległą wiedzę i umiejętności (talent) w różnych dziedzinach.

571. Złoty podział / Złote cięcie

podział odcinka na takie dwie części, iż cały odcinek ma się tak do części większej, jak część większa do części mniejszej. Ze złotym podziałem w renesansie łączono własności estetyczne i stosowano np. w architekturze do podziału planu, elewacji.

572. Miasto idealne

wywodzące się ze starożytnego Castrum Romanum, zaprojektowane na planie centralnym, symetryczne, z budowlami nawiązującymi do antyku.

573. Tambur / Bęben kopuły

podstawa kopuły na planie koła, elipsy lub wieloboku.

574. Latarnia

w architekturze nadbudówka w formie małej wieżyczki nad dachem, kopułą zwieńczenie kopuły, hełmu wieży, z oknami, zwieńczona własnym hełmem, oświetlająca wnętrze.

575. Hełm wieży

zwieńczenie wieży, często o ozdobnym kształcie, wykonane z drewna, kamienia, cegły i pokryte blachą.

576. Loggia

pomieszczenie otwarte na zewnątrz usytuowane w elewacji budynku, nie mające funkcji komunikacyjnej.

577. Boniowanie

ogólna nazwa dekoracyjnego opracowania lica muru kamiennego, oraz nazwa jednej z odmian polegającej na imitacji w tynku płyt kamiennych o ściętych krawędziach.

578. Rustyka

jeden z rodzajów boniowania (czyli dekoracyjnego opracowania muru), polegająca na obróbce lica ciosów kamiennych na wzór łomu kamiennego otoczonego gładką krawędzią lub sfazowaną czyli ściętą.

579. Sgraffito

technika dekoracyjna malarstwa ściennego polegająca na pokryciu muru kilkoma, najczęściej dwoma, warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw odsłaniając inne kolory, tworząc wielobarwny ornament.

580. Wielki porządek (kolosalny)

podpory (kolumny, pilastry) przechodzą przez więcej niż jedną kondygnację.

581. Fasada

elewacja budynku zawierająca przeważnie wejście, wyróżniona dekoracyjnym opracowaniem, wieżami. W średniowieczu była to ściana zachodnia, w sztuce nowożytnej dodatkowa dekoracyjna ściana dobudowana do bryły budynku.

582. Splywy wolutowe / Woluty